U Vinči nikada nije pravljena atomska bomba, iako je politički vrh SRFJ, s Titom na čelu, u tri navrata od naučnika tražio da nuklearnu energiju upotrebe u vojne svrhe, pišu “Večernje novosti”.
Ovo je zaključak višegodišnjeg istraživanja dr Dragomira Bondžića, saradnika Instituta za savremenu istoriju. On je prvi istoričar koji je istražio arhivsku građu o posljeratnoj nuklearnoj politici Jugoslavije, ukrstio memoarske zapise, razbio mitove i sve to objavio u knjizi “Između ambicija i iluzija. Nuklearna politika Jugoslavije 1945-1990”.
Bondžić za “Novosti” objašnjava kako sačuvani dokumenti svjedoče da je jugoslovenska politička vrhuška u tri navrata tražila da naučnici počnu da se bave razvojem nuklearnog oružja, ali nema nijednog dokaza da se to ikada i dogodilo.
– Prvi pokušaj bio je samo nekoliko meseci nakon osnivanja Instituta za nuklearna istraživanja u Vinči, 1948. godine. Institut je osnovan u januaru, kada se Pavle Savić, prvi direktor, vratio iz Rusije, gde je bio po Titovom nalogu, kako bi istražio mogućnosti nuklearnih istraživanja – otkriva Bondžić. – Tokom leta je došlo do raskola sa SSSR i već pred kraj godine su Aleksandar Ranković, Milovan Đilas i Edvard Kardelj poslali zahtev Institutu u Vinči, sa obrazloženjem da moramo imati oružje kojim bismo se suprotstavili Sovjetskom Savezu. Samim tim, i Tito je morao da bude upoznat sa celim projektom.
U to vrijeme samo dvije svjetske supersile ovladale su nuklearnom tehnologijom u vojne svrhe, a Jugoslavila je, prema ekonomskim i naučnim kapacitetima, bila daleko od njih, objašnjava. Dokumenti kažu da naučnici nisu odbijali da učestvuju u nuklearnim istraživanjima, ali su se bavili mirnodopskim primjenama, a političarima su objašnjavali da nemaju kapacitete za vojnu primjenu.
– Nisu ih direktno odbijali, jer su dobijali ogromna sredstva za razvoj instituta i istraživanja, ali su govorili da još ne postoje uslovi – objašnjava Bondžić. – Tako su odlagali sve do 1953. godine. Tada umire Staljin i dolazi do izvesne liberalizacije u Jugoslaviji, te Pavle Savić i drugi naučnici jasno govore da nauka nije u stanju da napravi atomsko naoružanje. To je prvi ozbiljniji trag, dokument iz maja 1953. godine, iz kog se jasno vidi da je političko rukovodstvo htelo atomsko oružje, a da naučna elita odbija tu mogućnost.
Drugi pokušaj pravljenja atomske bombe bio je krajem pedesetih i početkom šezdesetih godina. Godine 1955. osnovana je Savezna komisija za nuklearna istraživanja, sa Aleksandrom Rankovićem na čelu, i ona je kontrolisala sve što su instituti radili. U tom periodu nauka je dosta napredovala, a političko rukovodstvo je ponovo počelo da razmatra proizvodnju nuklearnog oružja.
– Postoji nekoliko elaborata naučnika i vojnih lica iz tog perioda u kojima su detaljno razrađivane mogućnosti pravljenja nuklearnog oružja. Zaključak svih tih elaborata bio je da i dalje nema ekonomskih, kadrovskih i naučnih mogućnosti da rezultat istraživanja bude atomska bomba – otkriva Bondžić. – Najveći napori ulagani su u sirovine. Grčevito se tragalo za rudom uranijuma po celoj Jugoslaviji. Radilo se o pravoj “uranijumskoj groznici”. Najviše novca uloženo je u rudnik uranijuma Kalna, gde su vršena najveća istraživanja. Zbog želje da se tamo nešto nađe, godinama se žmurilo na činjenicu da ta iskopavanja nisu ekonomski isplativa. Ogroman novac je uložen, da bi 1965. godine Kalna bila zatvorena kao promašena investicija, jer koncentracija uranijuma u rudi nije bila dovoljna ni za obična istraživanja, a kamoli za oružje.
Kao epilog, politički vrh je shvatio da su postignuti rezultati neznatni, a ulaganja ogromna. Fundamentalni naučni rezultati bili su dobri, ali to njih, kaže, nije mnogo interesovalo.
Tokom šezdesetih godina, kada dolazi do velike ekonomske, međunacionalne i međurepubličke krize, ulaganja se smanjuju, od instituta se traži da zarađuju na tržištu i da promjene predmet istraživanja, a 1971. godine ukida se Savezna komisija za nuklearna istraživanja. Utoliko je, naglašava Bondžić, ogromno iznenađenje treći pokušaj političara da Jugoslavila dobije nuklearno oružje.
– Bilo je to 1974. godine, nakon što je Indija izvršila prvu nuklearnu probu. Tvrdili su da je to za mirnodopske svrhe, ali naravno to nije bila istina, u trenutku kada su vladale velike tenzije između Indije, Pakistana i Kine – smatra ovaj istoričar.
– Već tokom leta Tito okuplja naučni i vojni vrh i direktno iskazuje želju da se ispitaju mogućnosti da se ovlada nuklearnom tehnologijom u vojne svrhe. Iz prepiske se vidi da je od Indije očekivao direktnu pomoć, iako je nikada nismo dobili. Sačuvan je elaborat projekta “Kozara”, u kome su učestvovali naučnici i visoki oficiri i u kome se razrađuje mogućnost da se dobije atomska bomba. Već iz tog elaborata, a posebno iz rasprave na predsedništvu SFRJ, vide se još manji kapaciteti, naučni i ekonomski. Jugoslavija je zaostala u istraživanjima, jer nekoliko godina nisu unapređivana, degradiran je bio i centralistički politički sistem, Ustavom iz 1974. republike su dobile veća ovlašćenja, te su njihovi predstavnici tražili široku javnu raspravu o ovom pitanju u svim republikama.
Arhivi
Najveći dio argumenata za svoje stavove Bondžić je našao, kaže, u dokumentaciji Rankovićeve savezne komisije, koja se čuva u Arhivu Jugoslavije. Tu se čuva i dosta tajnih dokumenata koji su u komisiju stigli iz drugih državnih organa. Za period sedamdesetih i osamdesetih godina najkorisniji je bio fond Predsjedništva SFRJ.
“Program B”
U štampi i publicistici se mogu naći podaci o navodnom postojanju nuklearnog “programa B”, u vojne svrhe. O tome, potvrđuje naš sagovornik, ne postoji nijedan zapis u dostupnim arhivama. Možda, mada nema ni posrednih dokaza o tome, kaže Bondžić, tajne službe i vojni arhivi čuvaju neke informacije, ali one nisu dostupne javnosti.
– Jugoslavija tokom osamdesetih godina ne samo da nije imala vojni nuklearni projekat već je bila u takvoj ekonomskoj, političkoj i međunacionalnoj situaciji da nije mogla ni da razmišlja o tako ozbiljnom i složenom projektu – napominje ovaj naučnik. – Takav program postojao je samo na papiru i nikada nije ni započeta njegova realizacija.
Projekat “Menhetn”
– Jugoslavija je, sa svojim kapacitetima, uvek bila daleko od pravljenja atomske bomba – tvrdi Dragomir Bondžić. – Koliko je to složen posao, najbolje pokazuje projekat “Menhetn”, proizvodnja prve atomske bombe u Americi, koji je bio skuplji od dve milijarde dolara. U njemu je učestvovalo više od 100.000 naučnika i tehničara. (Novosti.rs)
