tari grad Bjelaj smješten je na vrhu brijega, na platou koji se proteže u pravcu sjever-jug i moćno nadvisuje bjelajsko polje i selo Bjelaj. Kula datira iz 14. vijeka i dobro je očuvana.
Na drugom kraju opštine Bosanski Petrovac, koji je u srednjem vijeku bio poznat kao župa Pset dominira srednjevjekovna crkva Svetog Đurđa ili Panađur. Obje građevine su proglašene nacionalnim spomenicima Bosne i Hercegovine, javlja Anadolija.
Stari grad Bjelaj dobio je ime po bijeloj boji kojom se isticao iznad bjelajskog polja. Nastao je u srednjem vijeku, a ima dva dijela: južni srednjevjekovni i sjeverni osmanski dio. Grad je sagrađen u nepravilnom obliku pravougaonika dužine oko 40 metara i širine oko 35 metara.
Kustos Centra za kulturu i obrazovanje, koji obuhvata i muzejsku djelatnost, Milica Kecman kaže da je 2009. godine teren oko Starog grada Bjelaj očišćen i uređen, jer je bio dosta zapušten.
– Umjetnici traže inspiraciju na Bjelaj kuli –
“Nalazi se na samom izmaku petrovačkog polja, te petnaestak kilometara od Bosanskog Petrovca. Sazidana je 1495. godine od Ugra, a kasnije je potpala pod osmanlijsku vlast. Pored kule je i bila i jedna manja džamija koja je sada zatrpana. Kulu je narušio zub vremena, a radiće se još geodetska i druga ispitivanja. Na ovom lokalitetu se nalazi i Kulin-kapetanova kula, koja je takođe impozantna, ali nije proglašena nacionalnim spomenikom”, kaže Kecman i dodaje da na bjelajskoj kuli duvaju i zajedno struje mediteranski i planinski vjetrovi, te je zbog toga ovo mjesto posebno mnogima, a pogotovo pjesnicima i umjetnicima koji su inspiraciju često pronalazili upravo na Bjelaj kuli.
Grad Bjelaj 1535. godine je potpao pod osmansku vlast. Pripao je bosanskom sandžaku, vilajetu i kadiluku Neretva. Već 1540. godine spominje se prvi put nahija Bjelaj, ali ubrzo potpada pod kadiluk Kamengrad. Godine 1577. u tvrđavu je smještena posada od 370 osmanskih plaćenika pod zapovjedništvom dizdara.
Od 1592. godine grad se nalazio u sastavu bihaćke kapetanije, a od 18. vijeka u sastavu petrovačke kapetanije.
Zabilježeno je kroz istoriju da je 1747. godine u Bjelaju bila posada od 30 članova i dizdar Hasanaga. Prema popisu stanja utvrđenja i oružja 1833. godine u Bjelaju su imali top od 12 pedalja i tri mala topa od šest pedalja.
– Stara crkva privlači pažnju –
Kecman kaže da veliku pažnju oduvijek privlači srednjevjekovna crkva Panađur, koja se nalazi u selu Kolunić, nedaleko od Bosanskog Petrovca.
“Od perioda starih Rimljana, preko Ilira ovdje imamo bezbroj tragova i arheoloških dokaza da je ovdje nekad bio centar svijeta, odnosno transferzala koja je vezala Dalmaciju i dolinu rijeke Sane i Une. Imamo bezbroj rimskih miljokaza po ovim šumama, a neki istoričari tvrde da je sagrađena u 14. vijeku, dok drugi tvrde da je sagrađena čak dva vijeka prije”, kaže Kecman.
Pojašnjava da se danas može vidjeti jednobrodna građevina s apsidom i ostacima zvonika, a okolo je pedeset monolitnih, kamenih ploča s određenom ornamentikom vezanom za srednji vijek.
I ovaj teren je očišćen 2011. godine, urađena je geodetska snimka u saradnji sa Zavodom za zaštitu kulturno-istorijskog naslijeđa Bihać.
– Legenda o kamenu i kiši –
U selu Kolunić kažu da postoji legenda da ukoliko se oko Panađura pomjeri bilo kakav kamen da će padati crna ili krvava kiša. Najveći dio srednjevjekovnih spisa vezan je za srednjevjekovnu župu Pset, koja se među 14 župa pominje u spisima cara Konstantina Porfirogeneta sredinom desetog vijeka. Sa svih strana crkve nalazi se nekropola srednjevjekovnih nadgrobnih spomenika koji su orjentisani u smjeru zapad-istok.
U korpusu “Starih srpskih zapisa i natpisa” objavljen je i natpis sa jednog od nadgrobnih spomenika pronađen kod Panađura, urađen glagoljičkim pismenima, a za ovu jedinstvenu građevinu potrebna su dodatna istraživanja za njeno sigurnije datiranje i stilsko određenje.
