Obavještajna zajednica rukovođena iz Srbije ništa nije ostavljala slučaju, već je uporedo s mjeničnom aferom fabricirana i afera s navodnim zloupotrebama u vanjskotrgovinskom poslovanju Agrkomerca i odlivu novca u inostranstvo. Saznanja iz te istraga bila bi plasirana za slučaj da Pozderac i ostala lica od političkog značaja ne odstupe s pozicija.
Piše: Ajdin PERČO
Davno prije nego što su pale prve žrtve oružane agresije na Bosnu i Hercegovinu koju su izvršili tadašnja Jugoslavenska armija (JNA) i pobunjeni bh. Srbi potpomognuti iz Srbije, u srbijanskom gradiću Kruševcu, u hladnom februaru 1989. godine, ukopan je novinar Zvonko Azdejković.
Počinio je samoubistvo, i to mjesec nakon što je iz tadašnjeg lista Borba, u kojem je radio kao dopisnik iz Kruševca, prešao u dnevni list Politika. Azdejković je ostao upamćen kao novinar koji je iz Kruševca, grada udaljenog nekoliko stotina kilometara od Velike Kladuše i iz druge države, navodno razotkrio i u javnost plasirao priču o aferi Agrokomerc. Sjećajući se smrti svog kolege, novinar Ljubiša Popović, koji je također jedno vrijeme radio u listu Borba, piše da je Azdejković “sebi oduzeo život shvativši da iza njegove meteorske novinarske karijere ustvari stoji ‘upotreba čovjeka'“. Noć uoči suicida, u jednom kruševačkom kafiću požalio mi se kako je od Politike dobio zadatak da žestoko napadne Stipu Suvara. Način i “argumentacija” bili su ostavljeni njemu na volju.
Pisanje Azdejkovića poslužilo je kasnije kao povod i ostalim listovima i medijima iz Srbije, Hrvatske i BiH da orkestrirano izvještavaju o aferi koja je do temelja uzdrmala BiH, uzrokovala pad Hamdije Pozderca, a bh. političku elitu zauvijek razjedinila i učinila lahkim plijenom režima Slobodana Miloševića. U javnosti se dugo spekuliralo da je objavu informacija u listu Borba, a kasnije i u ostalim medijima, dirigirala tadašnja Služba državne bezbjednosti (SDB). Ono što je manje poznato jeste to da SDB ne samo da je rukovodio tokom afere Agrokomerc i suđenjem tadašnjem rukovodstvu te fabrike zbog prevare s mjenicama, već je paralelno s tim vođena još jedna istraga koja je trebala poslužiti kao svojevrsni “plan B“ za slučaj da političko rukovodstvo BiH, i to prvestveno Hamdija Pozderac i ljudi okupljeni oko njega, prežive aferu s mjenicama. Faktor je dobio ekskluzivan uvid u dokumente koji dokazuju da je SDB vodio paralelnu istragu o navodnom odlivu novca u inostranstvo, a u čemu je učestvovala kako republička tako i savezna SDB sa sjedištem u Beogradu.
Služba ulazi u fabriku
Afera Agrokomerc počinje izbijanjem požara u tvornici koji se dogodio 25. januara 1987. godine. U nesreći je stradao jedan od većih Agrokomercovih pogona, za što je optužen Poslovni odbor kompanije jer nije instalirao protivpožarni sistem. Ovaj incident poslužio je kao razlog SDB-u da uđe u Agrokomerc i uspostavi kontrolu nad preduzećem. Istragu je preuzeo i lično kontrolirao Dobojlija Duško Zgonjanin, tadašnji načelnik SDB-a BiH. U istom mjesecu kada SDB ulazi u krajišku tvornicu, kao i u decembru 1986. godine, Agrokomercu je iz Prištine, Beograda i Novog Sada pristiglo pet teleks naloga u ukupnom iznosu od 15,5 milijardi dinara. Ovaj novac se kroz mjenični sistem poslovanja trebao obrnuti u roku od tri mjeseca te vratiti bankama. Vodstvo Agrokomerca na osnovu ovoga kasnije je optuživano da je poslovalo s mjenicama bez pokrića, u iznosu od 400 miliona dolara.
– S obzirom na to da su iznosi bili ogromni, vjerovatno nije niti postojala namjera da se sredstva vrate u ovako kratkom roku. Time je zapravo omogućena zakonska osnova za procesuiranje i isticanje Agrokomercove manipulacije. Kako bilo, ovo je bila osnova za dalje korake koje su poduzimali kreatori afere Agrokomerc – piše historičar Admir Mulaosmanović u svojoj knjizi “Bihaćka Krajina 1971-1991”.
On dalje ističe da je nejasno zašto bi SDB trebao istraživati požar u tvornici čim se on dogodio. U februaru i martu 1987. SDB nastavlja istragu i 17. marta formira komisiju da istraži nezakonitosti unutar Agrokomerca.
Predsjedništvo Socijalističke republike BiH na sjednici 19. aprila podržalo je Agrokomerc i njegove razvojne planove. Uporedo s tim, razmatrao se i izvještaj Zgonjanina o malverzacijama u Agrokomercu. Hamdija Pozderac je od njega zatražio obustavu “montirane političke istrage“ i podrivanja Agrokomerca, što je ovaj odbio. Prema riječima Petra Dodika, tadašnjeg člana Predsjedništva SR BiH, to odbijanje naređenja izgledalo je gotovo nevjerovatno, jer “onoga ko smije nešto odbiti Hamdiji Pozdercu drže i vode veći igrači“.
Sud jedino rješenje
U posjeti Sarajevu 30. jula boravi delegacija Jugoslavenskog tržišta novca (JTN) koja nudi katastrofalne uvjete saniranja posljedica mjenične afere. JTN je bio voljan da dug Agrokomerca pretvori u trogodišnji kredit s visokim kamatama, čiju bi otplatu na sebe preuzela Privredna banka Sarajevo, odnosno BiH. Iako nezadovoljna, bh. strana 4. augusta prihvata uvjete JTN-a. Nakon toga reagirao je Republički zavod za zakonodavstvo SR Srbije kazavši da pretvaranje duga u kredit nije u skladu sa zakonom, odnosno da se sve mora rješavati na sudu.
Uporedo s tim, Pozderac 2. augusta 1987. daje intervju za beogradski sedmični list NIN, u kojem kaže da je rješenje problema ustavne pozicije Savezne Republike Srbije i njenih pokrajina blizu. Ali odranije je bilo poznato da se on, kao predsjednik Ustavne komisije Skupštine SFRJ protivio ukidanju autonomije za Vojvodinu i Kosovo. Ovo je, pak, bila velika prepreka za velikosrpski projekat koji je ovladavanje Srbijom vidio tek kao prvi korak ka dominaciji kompletne Jugoslavije.
Predsjedništvo SRBiH održava 11. augusta 1987. sjednicu na kojoj je prvi put vidljiva podijeljenost rukovodstva. Milan Uzelac, predsjednik Centralnog komiteta Saveza komunista BiH (CKSKBiH) već djeluje otvoreno protiv Hamdije Pozderca, a za što je podršku dobio i od pojedinih političara.
Pad Pozderca
Ali ni to nije bilo dovoljno da Pozderac padne, i stoga se u srbijanskom listu Borba 15. augusta pušta opširan tekst o aferi Agrokomerc kada prvi put na vidjelo izlaze obrisi afere. Priču potpisuje novinar Zvonko Azdejković, koji do tada nije imao zapaženijeg rada u oblasti istraživačkog novinarstva, ali je iznenada imao uvid u kompletno poslovanje Agrokomerca, koje je prethodnih mjeseci istraživala SDB. Nakon toga, svi veliki mediji u Srbiji i Hrvatskoj nastavljaju s izvještavanjem o aferi Agrokomerc praveći pritisak na bh. političko rukovodstvo, direktno optužujući Hamdiju Pozderca.
Njemu sve jasnije postaje ucjena srbijanskog rukovodstva kojoj je izložen, i stoga na sjednici CKSKBiH 12. septembra 1987. godine podnosi ostavku.
Naredne, 1988. krajem februara Više javno tužilaštvo u Bihaću podiže optužnicu, a 5. maja počinje suđenje Fikretu Abdiću, Hakiji Pozdercu, Aliji Aleševiću, Ibrahimu Mujiću i ostalim zbog kontrarevolucionarnog djelovanja u vezi s aferom Agrokomerc.
Hamdija Pozderac, ponižen, izdan i uvrijeđen od nekadašnjih partijskih kolega, umire 6. aprila 1988. godine. Nakon njegove smrti, afera Agrokomerc iznenada se počinje rješavati. Hakija Pozderac biva pušten, odbacuju se optužbe po članu 114. Krivičnog zakona SFRJ a Abdićevu odbranu preuzima beogradski advokatski tima. JTN oprašta dug Agrokomercu, i to dvije godine nakon što je taj dug prvobitno želio pretvoriti u zelenaški kredit, a potom su odustali i od toga.
Uloga Službe
Kratak historijat afere Agrokomerc otkriva svu dubinu političkih igara kojima je razbijana Bosna i Hercegovina. Do sada se prvenstveno smatralo da je SDB izdejstvovao objavu i procesuiranje mjenične afere. Međutim, Faktor je dobio uvid u ekskluzivne dokumente koji prvi put dokazuju da obavještajna zajednica rukovođena iz Srbije ništa nije ostavljala slučaju, već da je uporedo s mjeničnom aferom fabricirana i afera s navodnim zloupotrebama u vanjskotrgovinskom poslovanju Agrkomerca i odlivu novca u inostranstvo.
Tako se u dokumentu SDB-a pod nazivom “Informacija o saznanjima Službe da su u spoljnotrgovinskom poslovanju SOUR Agrokomerc vršena krivična djela na štetu društvene imovine“ ističe da je bosanskohercegovački SDB došao do podataka da je realizirano više štetnih uvozno-izvoznih aranžmana u Agrokomercu.
– Prema saznanjima, koja su još nepotpuna i nedovoljno potkrijepljena materijalnim dokazima, Agrokomerc je, nepoštivanjem zakonskih i drugih propisa, omogućio odliv društvenih sredstava u inostranstvo u iznosu od najmanje pet miliona USA dolara, a u neizvijesnosti je da se naplati 9,7 miliona USA dolara koje Agrokomerc potražuje od problematične inofirme – piše u dokumentu koji je podijeljen politikom rukovodstvu Jugoslavije, a pripremljen je i za razmatranje za sastanak koji se u Saveznom sekreterijatu unutrašnjih poslova trebao održati 17. septembra 1987. godine.
Pokriće poslova
Bosanskohercegovački ogranak Službe aktivno prati sve osumnjičene u slučaju Agrokomerc. U dopisu SDBBiH slovenačkom SDB-u, koji 6. oktobra 1987. potpisuje Rešid Mušić, koji se inače često spominje u obavještajnim aktivnostima u vezi s ovom aferom, ističe se da “raspolažemo podatkom da će italijanski državljanin dr. Pomo Nikola, dugogodišnji zastupnik više italijanskih firmi u poslovanju sa SOUR Agrokomerc…, po saznanjima italijanske obavještajne službe, poslati izvjesnu dokumentaciju koja bi trebala poslužiti kao pokriće nekih poslova s italijanskim firmama uhapšenog potpredsjednika POSOUR-a Agrokomerc Mujić Ibrahima iz Velike Kladuše. Dokumentaciju bi trebao donijeti neki čovjek iz Italije, kojeg će Pomo uputiti da se obrati Ibrahimovoj sestri…Minki… (adresa i telefonski broj, op.a.). Prethodno bi se o tome Pomo dogovorio s Minkom telefonom.
Prema raspoloživim podacima, dokumentacija bi trebala da se odnosi na italijansku firmu Karlo Montenari i da bude na određeni način frizirana. Zainteresirani smo da budete u toku kontakata Mujić Minke i dr. Pomo Nikole i da nas o saznanjima do kojih dođete obavještavate hitno telefonom radi dogovora daljih mjera jer postoji mogućnost da Pomo predloži Minki da ona lično dođe po dokumentaciju u Trst ili da pošalje neko drugo lice. Naš je operativni interes da dođemo do te dokumentacije radi njenog korištenja u daljoj istrazi.“
Dana 13. oktobra 1987. godine savezna Služba državne bezbjednosti sa sjedištem u Beogradu uključuje se u istragu i zavodi operativnu akciju Una “u cilju svestranijeg sagledavanja, produbljavanja saznanja i efikasnijeg sprečavanja i suprotstavljanja neprijateljskoj delatnosti sa pozicija podrivanja ekonomske osnovice društva u vezi sa otkrivenim nezakonitostima u poslovanju SOUR Agrokomerc iz V. Kladuše“, što dokazuju dokumenti u koje smo imali uvid.
Napad na BiH
Savezna služba nastavila se baviti Agrokomercom i u narednim godinama a što potvrđuje dokument “Operativna akcija ‘Una’ – presek“ nastao 17.12.1990. u Beogradu, u kojem se konstatira da “tokom 1987. i 1988. godine, na osnovu prikupljenih dokaza za oko 70 lica podnete su krivične prijave zbog osnovane sumnje da su učestvovali u izvršenju krivičnih dela po članu 114. tadašnjeg KZ SFRJ (…) Nakon sprovedene istrage, u kojoj su istražne radnje vezane za spoljno-trgovinske poslove i razjašnjavanje veza lica obuhvaćenih OA Una sa bezbednosno-interesantnim licima iz inostranstva bile poverene Službi državne bezbednosti, Više javno tužilaštvo u Bihaću podiglo je 5 optužnica protiv 25 lica zbog krivičnog dela kontrarevolucionarnog ugrožavanja društvenog uređenja…“.
Ovi podaci evidentan su dokaz da je Služba državne bezbjednosti ne samo učestvovala u prvobitnom procesuiranju i objavi detalja mjenične afere Agrokomerca, već je uporedo s tim vodila i paralelnu istragu o navodno ilegalnom odlivu sredstava iz Agrokomerca u inostranstvo. Cilj te istrage bio je nastaviti kompromitaciju Pozderca i vezanih lica od političkog značaja u slučaju da mjenična afera “ne bude dovoljna“ za njihov pad. Za tim nije bilo potrebe jer je Hamdija Pozderac podnio ostavku, a nedugo nakon toga i preminuo.
Služba se u svojim napadima na BiH nije zaustavila, već se u tom periodu objavljuju detalji afere Neum, koja je zahvatila one bh. političare koji nisu imali veze Agrokomercom, poput Branka Mikulića. Sve je to dovelo do cijepanja jedinstva bh. političke elite, prvenstveno po nacionalnoj osnovi, a što je Miloševiću i srbijanskom rukovodstvu poslužilo za pipremanje terena za osvajanje BiH od strane JNA tokom devedesetih godina.
Osobe koje su vodile SDB u tom periodu nastavile su svoju karijeru u obavještajnim institucijama koje su naslijedile jugoslovensku službu. BiH je i dalje zemlja od interesa za susjede, a uprkos historijskim lekcijama da je Balkan najmirniji kada se BiH omogući da samostalno odlučuje o svojoj sudbini, teško da će iko tu lekciju primijeniti u praksi.
Ključne aktivnosti SDB-a
1. SDB u januaru 1987. počinje istraživati Agrokomerc zbog požara
2. Ministar unutrašnjih poslova BiH Duško Zgonjanin 19. aprila odbija naredbu nadređenog Hamdije Pozderca da obustavi istragu o Agrokomercu
3. U srbijanskom listu Borba 15. augusta pušta se opširan tekst o aferi Agrokomerc
4. SDB 17. septembra širi istragu i na navodni kriminal u vezi s odlivom sredstava Agrokomerca u inostranstvo
5. Tokom 6. oktobra SDB naređuje praćenje italijanskog državljanina zbog veze s optuženim Ibrahimom Mujićem
6. Savezna SDB sa sjedištem u Beogradu uključuje se u istragu 13. oktobra 1987.
7. Savezni SDB 17.12.1990. pravi dokument s presjekom urađenog posla u vezi s aferom Agrokomerc
(Faktor.ba)
